HET IJIZIGE NOORDEN in het werk van Margriet van Weenen
‘Far north hidden behind grim barriers of pack ice, are lands that hold one spellbound. ’Louise A. Boyd, in: The Fiord Region of East Greenland, New York 1935.
Hoewel de meeste mensen van warme streken houden, voelt Margriet van Weenen zich echt thuis binnen de noordelijke poolcirkel. Zij geniet van de kou, is gefascineerd door gletsjers, door het ijs gevormde landschappen en de zeegezichten. Het liefst zou zij zich altijd in de ongerepte natuur bevinden, maar dat is tegenwoordig onmogelijk. Waar we ook heengaan en wat we ook doen, aan de gevolgen van ons ingrijpen in de natuur, is zelfs op de Noordpool, niet meer te ontkomen. De opwarming van de aarde, die we vanaf de Industriële Revolutie door het gebruik van fossiele brandstoffen veroorzaakten en nog veroorzaken, doet de gletsjers in de bergen en het ijs in de arctische gebieden smelten. De enorme ijsvlaktes hielden vroeger de tijd vast, maar nu gaat de opwarming daar nog sneller dan elders op aarde. Het resultaat, de drastische klimaatverandering en de zeespiegelstijging, is in staat om al het leven op aarde weg te vagen.
De liefde van de kunstenaar voor het ijzige noorden gaat dan ook gepaard met bezorgdheid over en angst voor wat er komen gaat. ‘We moeten beseffen dat we ons op een kantelpunt bevinden. Als we slecht met de natuur omgaan, gaat het ook slecht met mensen. We moeten dus ons gedrag veranderen om te kunnen blijven leven.’ Nu is Margriet geen wetenschapper of activist, maar beeldend kunstenaar die ons op een bijzondere manier bij dergelijke problemen wil en kan betrekken. Daarom is zij aan een groot project begonnen, getiteld ICE AGE IS COMING, waarin zij zich op de geologische, klimatologische en historische connecties richt tussen het Noordpoolgebied en de Noord-Nederlandse kust die in de voorlaatste ijstijd gevormd werd.
De eerste editie van ICE AGE IS COMING – een installatie – vindt heel toepasselijk plaats in Galerie Block C te Groningen. De ruimte was ooit onderdeel van een ijspakhuis waarvoor het ijs onder andere uit Scandinavië werd geïmporteerd. Om haar project voor te bereiden heeft de kunstenaar van 13 tot 30 september 2022 een reis ondernomen die alles bevatte wat haar al vanaf haar kindertijd gefascineerd heeft: imposante bergen, gletsjers en varen op ‘oneindige’ zeeën. In september vloog zij naar Spitsbergen op 1000 kilometer afstand van de Noordpool. Een paar dagen verbleef zij op dit bergachtige archipel met de vele gletsjers om het landschap in zich op te nemen, te fotograferen en te filmen. Vervolgens voer zij met het zeilschip Noorderlicht over de Barentszzee, langs de noordkust van Noorwegen en dan over de Noordzee terug naar de Waddeneilanden om na een zeereis van 2830 kilometer in Harlingen aan te meren.
Op de reis nam zij 20 afdrukken van foto’s mee van de Amerikaanse poolreiziger Louise A. Boyd die in de jaren dertig, samen met wetenschappers, meerdere expedities naar Groenland en Spitsbergen ondernam en daar – ter documentatie – prachtige landschapsfoto’s maakte. Margriet voelt zich zeer met Boyd verbonden. Zij herkent haar eigen manier van fotograferen in Boyds foto’s en wil via haar werk met Boyd in ‘gesprek’ raken. Gedurende het verblijf op Spitsbergen en op de zeiltocht terug heeft zij veel gefotografeerd, gefilmd en kleurkaarten van het landschap gemaakt die zij na de reis in haar archief opnam om ook later voor haar beeldend werk te gebruiken.
Bij het betreden van de tentoonstellingsruimte valt links meteen een tekstwerk met rode neonletters op, aangebracht op een plexiglazen plaat van 146 x 160 cm. De rode kapitalen spellen ICE AGE IS COMING; voor velen een onverwachte waarschuwing. We vrezen dat het op aarde steeds warmer zal worden, maar een nieuwe ijstijd lijkt nog heel ver weg. Toch behoort dit tot de theoretische mogelijkheden. Door de opwarming smelt het ijs van Groenland en IJsland zodat er zeer veel zoet water in de Golfstroom terechtkomt. Hierdoor wordt de Golfstroom afgezwakt en het is zelfs mogelijk dat hij helemaal stilvalt. En dit zou tot een kortere of langere ijstijd in Noord-Europa kunnen leiden.
Behalve het tekstwerk hebben de werken van Margriet twee soorten, genummerde titels: Sailing Home 1 t/m 4 en Gletsjer 1 t/m 6. Er is een tweeluik op textiel die mat is, maar de overige werken hebben glanzende oppervlakken. Ze weerspiegelen elkaar en de bezoekers waardoor de eenheid van de installatie blijkt. Tegen de achterwand van de galerie speelt de film Sailing Home 1 die de kunstenaar, samen met drie andere films, onder de verzameltitel: Sailing Home, in Conversation with Louise Boyd schaart. Deze film is bij zonsopkomt in de stad Longyearbyen op Spitsbergen opgenomen. Eerst lijkt het een foto van een met sneeuw bedekte berg, een hoge, blauwgrijze wolkenlucht en een strookje loodgrijs water. Alles is stil en lijkt eeuwig te kunnen bestaan. Na ongeveer twee minuten wordt het beeld zwart en is alleen het geluid van vogels te horen. Ze voegen het besef van tijd aan deze stille wereld toe en nadat het beeld terugkomt, zien we ook het water bewegen. Zo worden we in deze film eraan herinnerd dat niets blijft, zoals het op een gegeven moment lijkt te zijn. Alles beweegt en verandert continu, zelfs als het nauwelijks waarneembaar is.
Op de wand tegenover het tekstwerk, spelen achter elkaar twee films die samen Sailing Home 2 en 3 vormen. Ze accentueren de tijd en het ritme van de zeereis waarbij ook de veranderingen van het licht en de kleuren in de zeegezichten opvallen. Eerst verschijnt er een film met een zwalkende horizon, de blauwe bergen van de kust van Noorwegen en een zilvergrijze zee. Het beeld gaat zo heftig op en neer dat we de vaart en de deining van het schip kunnen meevoelen. Hierna komt een film waarin de horizon eveneens intens beweegt en ook het zwarte water onrustig is. Soms stuwt en golf een kleine schuimkop omhoog en is de boeggolf van het schip zichtbaar. Als de bewegingen van de horizon het toelaten, verschijnt zo nu en dan een iriserende regenboog in de blauwe lucht. Het symbool van hoop duikt even op om snel weer te verdwijnen.
Direct tegenover het tekstwerk speelt de grijsblauwe film Sailing Home 4 met bergen in de verte en een rustige horizon, ongeveer op eenderde van het scherm. De zon gaat net onder en wordt als een bewegelijke zuil in het water weerspiegeld. Maar in de verte knippert ook een waarschuwingslamp, bestemd voor zeevaarders dat nu, tegenover de boodschap ICE AGE IS COMING geplaatst, voor ons allen geldt.
Toch is rechts naast de ingang een goudkleurig plaatje van 17 x 7 cm. op de muur aangebracht met de tekst HOLD WITH HOPE. Dit is de naam van een schiereiland aan de oostkust van Groenland dat in 1607 door de poolreiziger Henry Hudson is ontdekt. Toen het schip over de weidse Barentszzee naar de Noorse Zee voer, las de kunstenaar het boek van Louise A. Boyd, The Fiord Region of East Greenland en kwam daarin de naam van het schiereiland tegen. Zij vond dit zo goed passen bij de ontzaglijke, noordelijk sferen dat zij de boodschap, ‘houd altijd hoop’, in haar installatie wilde opnemen.
Na de filmische impressies van de reis vallen enkele onstuimige werken met glanzende of matte oppervlakken extra op. Hun brede penseelstreken verbergen dat ze op foto’s van gletsjers zijn gebaseerd. Voor Margriet van Weenen zijn gletsjers zeer belangrijk; zij ziet ze als een soort klokwerken die in steeds sneller tempo naar het einde van onze aanwezigheid op aarde aftellen.
Het werk Gletsjer 1 (100 x 121 cm.), links naast de ingang van de galerie, heeft een glanzend oppervlak en lijkt een abstract beeld te zijn. Maar door de context van de installatie en de witte massa van brede penseelstreken, die een vreemde ruimtelijkheid heeft, kunnen we hier ook een ijslandschap zien waarin het zwarte oog van de gletsjer ons aanstaart. Links van dit werk is een witte tl-buis op de muur aangebracht. Gletsjer 2 en 3 is een tweeluik (93 x 142 cm. per deel) die naast Sailing Home 1 hangt. Tussen de horizontale delen is eveneens een tl-buis geplaatst. Het bovenste deel lijkt met langere penseelstreken overgeschilderd te zijn in crème, beige en grijze tonen die in verschillende richtingen lopen waardoor zich vage vormen, zoals in een ijsmassa, aftekenen. Bij het onderste deel zijn op het grijzige oppervlak langere en kortere, zwarte penseelstreken aangebracht die een golvend patroon als van een woelige zee vertonen. Dit tweeluik, op textiel afgedrukt, kan eveneens met bevroren en ontdooide arctische omgevingen worden geassocieerd. En het textiel, een mengsel van wol en zijde, kan aan de associaties meewerken. Het is zeer geschikt voor kledingstukken die tegen de kou beschermen en doet eveneens aan de dunne vlaggen denken die op een zeilschip het navigeren op de wind vergemakkelijken.
Tussen de werken Gletsjer 2 en 3 en de films Sailing Home 2 en 3 bevinden zich ter weerszijden van een hoek van de ruimte twee verticale werken Gletsjer 4 en 5 (120 x 164 cm per werk). In de hoek worden ze door een verticale tl-buis van elkaar gescheiden. Ze zijn een eerbetoon aan Louise Boyd en gaan een directe relatie aan met een zwart-wit foto die zij in 1931 van de Hisinger gletsjer in Oost-Groenland maakte. De penseelstreken volgen de plooien en schaduwen van de gefotografeerde ijsmassa. Het ene werk is lichter, het andere donkerder om de bewegingen van het ijs en de daardoor optredende veranderingen te thematiseren. De foto is echter zodanig overgeschilderd dat ze bijna door de werken van Margriet werd geabsorbeerd.
Hiervoor was sprake van penseelstreken en van overschilderen, maar het schilderen maakt slechts een onderdeel uit van het werkproces van de kunstenaar. Bovenbeschreven werken bevinden zich tussen fotografie en schilderkunst in en zijn de meest persoonlijke onderdelen van de installatie. Margriet begint altijd met foto’s van de waarneembare werkelijkheid, van haarzelf of van anderen. Zij is geïnteresseerd in fotografische beelden, maar slechts zelden laat zij ze onbewerkt. In haar atelier scant ze de foto’s, print de scans uit en beschildert die met acrylverf. Technisch gezien veranderen de foto’s dan in schilderijen, toch is de transformatie nog niet voltooid. De beschilderde scans worden gefotografeerd, weer gescand en dan afgedrukt op glanzend fotopapier, waarna ze op een ondergrond van Aluminium Dibond gemonteerd worden. Dit is de werkwijze die bij Gletsjer 1 en bij Gletsjer 4 en 5 gevolgd is.
Bij Margriet van Weenen vragen foto’s om verschillende bewerkingen en elk bewerkt beeld kan verder bewerkt worden om in een tentoonstelling of boek, anders te verschijnen. Al deze bewerkingen hebben met de verhouding van de kunstenaar tot de natuur en de kunst te maken. Zich in een landschap bevinden en op zee varen, zijn voor Margriet meditatieve ervaringen waarbij zij zich sterk met de natuur verbonden voelt. Dit probeert zij in haar foto’s en films weer te geven, wat soms wonderbaarlijk lukt, maar de foto’s vragen meestal om extra bewerkingen in het atelier. De flow van het maken, lijkt op de oorspronkelijke meditatieve ervaringen waarbij de kunstenaar de beelden zich letterlijk eigen maakt door ze van ‘merktekens’ – de penseelstreken – te voorzien. Zo komen fictieve beelden tot stand waarvan sommige de natuurlijke schoonheid van het gefotografeerde landschap accentueren en andere deze schoonheid juist vernietigen, opdat de werken zelfstandiger kunnen functioneren. Om dit laatste te benadrukken, gebruikt de kunstenaar tl-buizen waarbij het kunstlicht de kleuren verheldert, de texturen en vormen omfloerst, zodat het ‘kunst-karakter’ van sommige werken extra op de voorgrond treedt.
De hier beschreven werkwijze lijkt nogal ingewikkeld tot we beseffen dat in het werk van Margriet twee beeldende categorieën bij elkaar komen. Haar aandacht voor de natuur en de ongerustheid over diens lot kan zij soms het beste in meer of minder documentaire foto’s en films weergeven. Andere keren wendt zij zich tot het fictieve karakter van kunst om haar ervaringen met de natuur door de vereniging van fotografie en schilder- of beeldhouwkunst te tonen. Haar werken refereren dus aan twee categorieën, maar raken zelden de uitersten. Meestal zijn ze vermengingen die, afhankelijk van wat zij wil weergeven, soms dichterbij een van categorieën komen. Het vierluik Gletsjer 6 (100 x 125 cm. per paneel), dat het centrum van de installatie vormt, is een vermenging die op het eerste gezicht direct bij de fotografie aansluit. De vier foto’s zijn op glas geprint, zodat de luiken van beide kanten te bekijken zijn. Samen tonen ze een golvend, grijs rotslandschap met schaarse begroeiing waarboven de witte wolken slechts kleine stukjes blauw toelaten. Dergelijke landschappen zijn karakteristiek voor noordelijke gebieden. Ze zijn veroorzaakt door gletsjers die wegsmolten – en nu in toenemende mate wegsmelten – zodat het afgeronde, door het ijs gepolijste gesteente zichtbaar wordt.
Deze foto’s heeft de kunstenaar in 2019 gemaakt tijdens een reis naar Noorwegen. Zij was al geïnteresseerd in noordelijke landschappen, maar dit was de eerste keer dat zij boven de poolcirkel kwam, wat een grote indruk op haar maakte. Gletsjer 6 is dus zowel een document van het verdwijnen van het ijs als een persoonlijk souvenir van een bijzondere ervaring, in een ongewone vorm.
Meerluiken zijn in de middeleeuwen ontstaan om religieuze verhalen uitgebreid te kunnen vertellen, waarbij door de luiken te openen en te sluiten twee kanten konden worden getoond. Tegenwoordig functioneren meerluiken in profane contexten, maar zorgen nog altijd voor verheffing van wat af- of uitgebeeld wordt. Het vierluik bevindt zich dus het dichts bij de documentaire fotografie en verwijst tegelijkertijd naar een vorm van beeldende kunst waarin vroeger verhalen werden verteld.
Voor Margriet is het thema van ICE AGE IS COMING zeer uitdagend, maar gaat gepaard met de verantwoordelijkheden die we allen hebben en die zij specifiek als kunstenaar heeft. Zij is zich ervan bewust dat zij met haar gedrag en werkzaamheden, zoals het reizen, fotograferen, filmen en het schilderen – met de daarbij behorende CO2 uitstoot, gebruik van elektriciteit en chemische middelen – bijdraagt aan de klimaatverandering en diens drastische gevolgen. De hierdoor opgeroepen schuldgevoel draagt zij altijd met zich mee. ICE AGE IS COMING is dan ook een gigantisch thema dat de komende tijd ons aller leven gaat bepalen. Kunnen we het tij nog keren of is de Apocalyps aanstaande? Op dit moment trachten zowel wetenschappers als activisten ons nadrukkelijk op onze precaire situatie te wijzen. Maar als kunstenaars dit doen, komt de boodschap op een andere manier over. Dan kunnen we in genuanceerde en doorleefde werken tegelijk de schoonheid en de verschrikking van de vernietiging ervaren en we zien ook de hoop opflikkeren die wij mensen nodig hebben om te kunnen blijven ademen.
Gedurende haar reis naar Spitsbergen en bij de voorbereiding van haar installatie heeft Margriet van Weenen een archief * samengesteld dat bij ARTisBOOK, onder de galerie, te bezichtigen is. Daarin zijn foto’s opgenomen die zij gedurende de reis maakte, naast ander materiaal dat zij voor haar installatie gebruikte en ook voor nieuwe werken aanleidingen biedt. Het archief zal verder aangevuld worden als de kunstenaar haar pelgrimage naar het ijzige noorden voortzet. Wel gaat de komende editie van ICE AGE IS COMING er anders uitzien, omdat Margriet met haar werk buiten de beslotenheid van museum en galerie wil treden. De eerste gelegenheid hiertoe is het ‘Oerol Festival’ (Terschelling, 9-18 juni 2023) waarin zij haar plannen kan testen om in de nabije toekomst onder andere driedimensionale installaties in het landschap te plaatsen. Zo zal zij haar thema verder uitwerken en haar kunstenaarschap en oeuvre blijven ontwikkelen en verdiepen.
Katalin Herzog, oktober 2022.
* INHOUD VAN HET ARCHIEF:
-foto’s van Spitsbergen en van Sailing Home,
-instant foto’s van Sailing Home,
-afdrukken van foto’s van Louise A. Boyd,
-brief aan Louise A. Boyd,
-het boek: Louise A. Boyd, The Fiord Region of East Greenland, New York 1935,
-kleurkaarten met krijt en natuurlijk pigmenten,
-zeekaart van het Noordpoolgebied.